αρχέτυπα

Βιβλία που τυπώθηκαν στα πρώτα χρόνια της τυπογραφίας έως και το 1501. Τα α. είναιδύο ειδών: ξυλογραφικά και τυπογραφικά. Τα πρώτα τυπώνονταν από ξύλινες πλάκες, πάνω στις οποίες χάραζαν τις λέξεις. Τα δεύτερα είχαν τυπογραφικά κινητά στοιχεία, στην αρχή ξύλινα και μετά μετάλλινα. Ένας κατάλογος α., που κυκλοφόρησε το 1861 στη Στουτγάρδη, περιλάμβανε 16.299 τίτλους· o πρώτος όμως γενικός κατάλογος α. κυκλοφόρησε το 1925 στη Λειψία. Στα παλαιότερα α. δεν υπάρχει αρίθμηση τυπογραφικών φύλλων και δεν αναγράφονται ούτε το όνομα του τυπογραφείου ούτε η χρονολογία της έκδοσης, στα νεότερα όμως αναγράφονται στην τελευταία τους σελίδα. Τα βιβλία αυτά έχουν εξάλλου πολλές συντμήσεις, ελάχιστες παραγράφους και στερούνται σημείων στίξης. Ελληνικά α. έχουν κυρίως τυπωθεί σε τυπογραφεία στην Κωνσταντινούπολη, στη Μοσχόπολη και στο Βουκουρέστι. Με το έργο του Γκούτενμπεργκ, που συνεχίστηκε ύστερα από τους συνεταίρους του Γιόχαν Φιστ και Πέτερ Σέφερ, τα βιβλία, που στην αρχική μορφή τους αποτελούσαν περισσότερο ή λιγότερο πιστή απομίμηση των κωδίκων, απέκτησαν δική τους μορφή. Ο Σέφερ, για να κατοχυρώσει τα προϊόντα της εργασίας του, εισήγαγε πολλές καινοτομίες, όπως τον κολοφώνα, το τυπογραφικό σήμα, την εκτύπωση με περισσότερα χρώματα, τα εγχάρακτα αρχικά γράμματα (λετρίνες). To Ψαλτήρι του 1457 θεωρείται το πρώτο αριστούργημα της νέας τέχνης και χρησίμευσε ως υπόδειγμα για διάφορα λειτουργικά βιβλία. Στο εργαστήριο εξάλλου του Γκούτενμπεργκ στη Μαγεντία αναδείχθηκαν και οι πρώτοι τυπογράφοι, όπως o Άλμπρεχτ Πφίστερ που έζησε αργότερα στη Βαμβέργη και εισήγαγε την ξυλογραφική εικονογράφηση στις τυπογραφικές συνθέσεις, ο Γιόχαν Μέντελιν του Στρασβούργου κ.ά. Το περιεχόμενο των α. της γερμανικής παραγωγής υπήρξε ποικίλο. Οι τυπογραφικοί χαρακτήρες τους ήταν παρόμοιοι με τη γοτθική γραφή των κωδίκων. Αργότερα, όταν το 1462 ο εκλέκτορας αρχιεπίσκοπος Αδόλφος B’, κόμης του Νασάου, κατέλαβε τη Μαγεντία, πολλοί τυπογράφοι της μετανάστευσαν στην Ιταλία, στη Γαλλία, στην Ισπανία και στις Κάτω Χώρες, διαδίδοντας έτσι τη νέα εφεύρεση. Στην Ιταλία η άνθηση των ανθρωπιστικών σπουδών και η ακτινοβολία της Αναγέννησης προσέφεραν γόνιμο έδαφος στη νέα τέχνη. Η τυπογραφία και η εικονογράφηση έφτασαν τότε σε αξεπέραστη τελειότητα και οι γοτθικοί χαρακτήρες εγκαταλείφθηκαν. Στην Ιταλία, πρώτος ο Οκταβιανός Πετρούτσι επινόησε ειδικούς τυπογραφικούς χαρακτήρες για τα μουσικά, τα ελληνικά και τα εβραϊκά κείμενα. Τα πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν στην Ιταλία είδαν πάντως το φως στο Σουμπιάκο το 1464 και οφείλονται σε Γερμανούς τυπογράφους, που είχαν μετακληθεί από τον καρδινάλιο Τορκουεμάντα. Αλλά και στη Ρώμη η τυπογραφία ήταν τον 15o αι. στα χέρια των Γερμανών με επικεφαλής τον Ούλριχ Χαν, που προσκεκλημένος κι αυτός από τον Τορκουεμάντα, τύπωσε το 1467 τους Στοχασμούς του ίδιου, έργο σπανιότατο και ονομαστό για τις ξυλογραφίες του, τις παλαιότερες που τυπώθηκαν στην Ιταλία. Έως το 1500 λειτουργούσαν στη Ρώμη 38 τυπογραφεία, σχεδόν όλα με Γερμανούς τυπογράφους. Οι Ιταλοί τυπογράφοι ήταν τότε ολιγάριθμοι, όπως o Τζοβάνι Φελίπε Λα Λενιάμε, που θεωρείται ο πρώτος Ιταλός τυπογράφος και φαίνεται ότι ήταν μάλλον εκδότης παρά τυπογράφος. Στη Βενετία, ο πρώτος γνωστός τυπογράφος ήταν ο Τζοβάνι ντα Σπίρα, τον οποίο διαδέχτηκε ο αδελφός του Βιντελίνο. Ο Βιντελίνο τύπωσε έργα Ιταλών κλασικών και νομομαθών, πολυτιμότατα σήμερα. To 1470 εξάλλου είχε αρχίσει την τυπογραφική του δραστηριότητα και o Γάλλος Τζοβάνι Ζενσόν, διευθυντής του νομισματοκοπείου του Καρόλου Z’, που ονομάστηκε κόμης από τον πάπα Σίξτο Δ’ για την επίδοσή του στην τυπογραφική τέχνη. Οι εκδόσεις του έφτασαν σε υψηλό βαθμό τελειότητας, χάρη κυρίως στους κομψούς καλλιγραφικούς χαρακτήρες που χρησιμοποιούσε. Συνέταιρος με τον Τζοβάνι ντα Κολόνια, σημάδευε τα έντυπά του με μία σφραγίδα που θεωρείται το παλαιότερο δείγμα τυπογραφικού σήματος. Το 1471 o Βαλντάρφερ τύπωσε στη Βενετία, όπου παρέμεινε έναν χρόνο, το Δεκαήμερο του Βοκάκιου, ένα αντίτυπο του οποίου πουλήθηκε πανάκριβα και υπήρξε η αφορμή για την ίδρυση του Ρόξμπουργκ Κλαμπ, διεθνώς γνωστής λέσχης των βιβλιοφίλων. Από τους Βενετούς πρέπει να μνημονεύσουμε ακόμη τον Έρχαρντ Ράτντολτ που τύπωσε, μαζί με δύο άλλους συμπατριώτες του, το Ημερολόγιο του Ρετζιομοντάνο, όπου υπάρχει το παλαιότερο δείγμα προμετωπίδας, και για την εικονογράφηση των βιβλίων τους, τους αδερφούς Ντα Γκρεγκόρι. Στα τέλη άλλωστε του 15ου αι. η Βενετία αριθμούσε κιόλας 150 τυπογραφεία. Κορυφαίος τυπογράφος της Βενετίας και όλων των εποχών αναδείχθηκε o Άλδος Μανούτιος, που ανάμεσα στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αι. τύπωσε πολυάριθμες εκδόσεις Ελλήνων, Λατίνων και Ιταλών κλασικών, περιζήτητες για την ακρίβεια του κειμένου τους και τους ωραίους χαρακτήρες που χρησιμοποιούσε, τους οποίους ο ίδιος ονόμασε αλντίνουςιτάλιτσιΓκρίφι. To πρώτο γνωστό γαλλικό βιβλίο είναι οι Επιστολές του Γκασπάρε Μπαρτζίτσα, ενώ το πρώτο τυπογραφείο στην Αγγλία εγκαταστάθηκε στο Γουέστμινστερ από τον Γουίλιαμ Κάξτον, ερασιτέχνη τυπογράφο, του οποίου η σπουδαιότητα βρίσκεται κυρίως στην πληθωρική του παραγωγή, που επέδρασε αποφασιστικά στη διάδοση της αγγλικής παιδείας. Το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε εκεί είναι τα Αποφθέγματα των φιλοσόφων του 1477. Από ελληνικής πλευράς σημειώνουμε τα Ερωτήματα (Γραμματική) του Μανουήλ Χρυσολωρά, που τυπώθηκε στη Βενετία το 1471 και την Επιτομή των οκτώ του λόγου μερών του Κ. Λασκάρεως, που τυπώθηκε το 1476 στο Μιλάνο από τον Δημήτριο Δαμιλά. Τα α. τα αναγνωρίζουμε από τον τόπο εκτύπωσης και τα κοινά τους χαρακτηριστικά. Το χαρτί τους είναι χειροποίητο και επομένως πιο πυκνό, λευκό και ζαρωμένο, και με αρκετά μεγάλα περιθώρια. Στο χαρτί διαφαίνονται καθαρά οι ραβδώσεις, αποτυπώματα δηλάδη των μεταλλικών συρμάτων που αποτελούσαν το βάθος της μήτρας που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του και οι γραμμώσεις, οι κάθετες προς τις ραβδώσεις και κατά αποστάσεις γραμμές, που άφηναν οι ξύλινοι χάρακες που συγκρατούσαν τα μεταλλικά σύρματα· τέλος, το αποτύπωμα ενός σχεδίου κατασκευασμένου με μεταλλικό σύρμα. Χάρη στα υδατόσημα μπορούμε να καθορίσουμε σωστά την προέλευση και τη χρονολογία του εντύπου. Άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο των α. είναι το σχήμα, δηλάδη το μέγεθος του βιβλίου, όπως προκύπτει από το δίπλωμα του φύλλου. Λέγεται φόλιο, όταν τα τυπογραφικά φύλλα είναι διπλωμένα μία φορά, ώστε το καθένα να σχηματίζει τέσσερις σελίδες, τέταρτο, όταν το φύλλο έχει διπλωθεί δύο φορές σχηματίζοντας οκτώ σελίδες κλπ. Στα παλαιότερα α. οι σελίδες είναι χωρίς αρίθμηση. Η καινοτομία της αρίθμησης αποδίδεται στον Τζοβάνι ντα Σπίρα. Χαρακτηριστικά των α. είναι και τα σημεία, δηλαδή τα γράμματα ή οι αριθμοί, που τοποθετούνται στο κάτω περιθώριο της πρώτης σελίδας κάθε τυπογραφικού φύλλου, για να δηλωθούν η σειρά του και οι παραπομπές. Πριν καθιερωθεί η προμετωπίδα, τα α. τελείωναν με τον κολοφώνα, που ανέγραφε το όνομα του τυπογραφείου, τον χρόνο της εκτύπωσης και μερικές φορές και τον εκδότη ή τον βιβλιοπώλη. Υπολογίζεται ότι τα α. σε όλο τον κόσμο είναι περίπου 450.000. Οι πλουσιότερες συλλογές βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου της Ουάσινγκτον, στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού, στην Κρατική Βιβλιοθήκη του Μονάχου, στη Βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσείου του Λονδίνου και στο Βατικανό. Πλούσια συλλογή α. βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας, στη Μαρκιανή της Βενετίας, στη Λαυρεντιανή, στην Αμβροσιανή και πολλά σπανιότατα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη του Μιλάνου. Αξιόλογοι κατάλογοι α. είναι εκείνος του Λούντβιγκ Χάιν (Repertorium Bibliographicum, Στουτγάρδη, 1826-38) και ειδικοί για κάθε χώρα, το ευρετήριο του Μπ. Στίλονελ για την Αμερική (1931) και της Μ. Πελεσέ για τη Γαλλία (1897). (Βιολ.) Ο πρωτόγονος οργανικός τύπος, που υπήρξε ο πρόγονος πολλών ειδών και διατηρείται σε αυτά παρά τις διαφορές τους. Για παράδειγμα, τα θηλαστικά, παρά τις πολλές και μεγάλες διαφορές τους, έχουν ωστόσο και τυπικές ομοιότητες. Με τη μελέτη των α. ασχολήθηκε και ο Γερμανός ποιητής Γκέτε. Νεότεροι ερευνητές θεωρούν το πρωτόπλασμα πρωταρχικό α. όλων των ειδών. (Ψυχ.) Όρος με τον οποίο υποδηλώνονται οι πρωταρχικές ιδέες-πρότυπα, που αποτελούν την προσδιοριστική βάση ειδικότερων εννοιών. Ο όρος συναντάται με ιδιαίτερη έμφαση στις περί ιδεών θεωρίες του Πλάτωνα, καθώς και στα έργα μεταγενέστερων μελετητών, ιδίως από τον χώρο της ψυχολογίας (Γιουνγκ κ.ά.). Ειδικότερη σημασία έχει ο όρος στον χώρο της λογοτεχνίας (και ιδιαίτερα της λαϊκής λογοτεχνίας), όπου ως α. νοείται κάθε σταθερό και συνηθισμένο θέμα, που επαναλαμβάνεται συχνότατα και σε πάμπολλα έργα. Α., για παράδειγμα, αποτελεί ο χωρίς ανταπόκριση έρωτας, ο έρωτας ανάμεσα σε πρόσωπα διαφορετικών κοινωνικών τάξεων (με όλες τις συγκρουσιακές καταστάσεις που αυτός δημιουργεί), ο πόνος του ξενιτεμένου, η άδικη καταδίωξη του αθώου κλπ. Ακόμα, ως α. νοούνται όλα εκείνα τα παράγωγα του μύθου (π.χ. συνηθισμένα πρότυπα ανθρώπινων χαρακτήρων, συνηθισμένοι χώροι όπου εξελίσσονται τα γεγονότα, συνηθισμένες αντιδράσεις των ηρώων σε συνηθισμένα ερεθίσματα κλπ.). Αρχέτυπο του 15ου αι.